StoneHenge Historia

BRĽZU EPOKA - prehistoryczna epoka charakteryzujšca się użyciem bršzu do wytwarzania narzędzi, broni i ozdób. Trzeci w rozwoju ludzko�ci okres po starszej ( paleolit) i młodszej (neolit) epokach kamienia, u swego schyłku zastšpiony przez epokę żelaza. Poczštki epoki bršzu wišżš się z obróbkš miedzi i jej użyciem do produkcji głównie małych i drogocennych przedmiotów.(...)Kultury wła�ciwej epoki bršzu występowały w Europie między 2. połowš III i 1. połowš I tysišclecia p.n.e., obejmujšc tereny Europy �rodkowej, północnych Włoch, wschodniej Francji, południowej Skandynawii, Polski, wybrzeży Morza Bałtyckiego, Europy południowo-wschodniej. W Azji kultury epoki bršzu objęły: Azję Mniejszš i Centralnš, północno-zachodnie Indie, południowš Syberię, Chiny, czę�ć Indochin i Indonezji. Na terenie Afryki za należšce do epoki bršzu należy uznać czę�ć północnš tego kontynentu, tzn.: Maghreb, północnš Mauretanię i Dolinę Nilu w Egipcie. Poczštek i występowanie epoki bršzu na poszczególnych terytoriach jest chronologicznie zróżnicowane, np. w Japonii i Afryce na południe od Sahary bršz dotarł dopiero wraz z technikš żelaza lub po niej. Dla obszaru wysoko rozwiniętych kultur Dalekiego Wschodu od III do I tysišclecia p.n.e. okre�lenie epoka bršzu jest prawie nie używane. Terminu epoka bršzu na terenie Europy używa się do okre�lenia epoki datowanej tradycyjnie na lata od około 1800 do 800 p.n.e. W ujęciu ogólnym epoka bršzu dzielona jest na: wczesnš, �rodkowš i młodszš. Na pograniczu cywilizacji Dalekiego Wschodu i europejskich kultur epoki bršzu występowały kultury Morza Egejskiego. (Fogra) MEGALITY - budowle kamienne stawiane bez zaprawy, wznoszone od epoki neolitu do poczštku epoki żelaza. Do najważniejszych typów należš: DOLMENY - płaskie płyty na głazach, MENHIRY - głazy pojedyncze, ( z bretońskiego maen 'kamień', hir 'długi' ) KROMLECHY - kręgi z menhirów ( z walijskiego; crom 'zgięta' , llech 'tablica' ) Największe skupisko megalitów znajduje się w Cranac i Locmariaquer w Bretanii. Najokazalsze zachowały się w Stonehenge oraz w Avebury w południowej Anglii. NEOLIT - młodsza epoka kamienia, faza rozwoju społeczeństw ludzkich wišżšca się z przej�ciem od my�listwa i zbieractwa do gospodarki produkcyjnej opartej na rolnictwie i hodowli. Końcowy okres epoki kamienia, poprzedzajšcy epokę bršzu. Poczštek neolitu datuje się na ok. 7000 lat p.n.e., trwał do ok. 2 tys. lat p.n.e. (na ziemiach polskich ok. 4500 do 1700 p.n.e.). W okresie neolitu pojawiły się narzędzia i broń wykonane z kamieni gładzonych, stšd dawna nazwa - epoka kamienia gładzonego. Przej�cie do gospodarki rolniczo-hodowlanej zdynamizowało ogólny rozwój ludzko�ci. Powstały skupiska osadnicze, a także pierwsze organizmy państwowe nad Eufratem i Tygrysem (Mezopotamia), Nilem (Egipt), Indusem. Rozwinęły się kultury europejskie, m.in. kultury naddunajskie. U progu VI tysišclecia p.n.e. opanowano technikę wytwarzania ceramiki. W okresie neolitu pojawiło się górnictwo jako zorganizowana forma aktywno�ci gospodarczej. (Fogra) Nazwa epoki pochodzi z języka greckiego; neos - 'nowy', lithos - 'kamień'. Nic więc dziwnego, że symbolem epoki stała się gładzona siekiera. STONEHENGE - ze staro angielskiego, "kamienie zawieszone", "kamienie d�wigane przez powietrze". Pierwsze konstrukcje w Stonehenge powstały w okresie neolitu, jakie� 3000 lat p.n.e. Jednakże kilkaset lat wcze�niej, w końcu IV tysišclecia p.n.e., w okolicy kręgu powstajš budowle innego rodzaju - bieżnie (długie konstrukcje ziemne, składajšce się z nasypów i rowów, cišgnšce się niekiedy setki kilometrów). Na północ od megalitu blisko trzykilometrowa a sze�ćset pięćdziesišt metrów na północny zachód od niej mniejsza bieżnia, o długo�ci czterystu metrów i szeroko�ci pięćdziesięciu. Mniejsza nie zachowała się do dnia dzisiejszego, natomiast większa, usytuowana na linii wschód - zachód jest doskonale widoczna. (ryc. 1a) Uważa się, iż bieżnie mogły powstać, aby upamiętnić drogę przej�cia tršb powietrznych do�ć częstych w tej czę�ci Anglii. Nie wszystkie elementy budowli zostały wzniesione w tym samym czasie. Ustalono, że budowa miała trzy główne fazy mieszczšce się w przedziale czasowym od poczštków III tysišclecia do schyłku II tysišclecia p.n.e. Okres I 3000-2550 (3100- 2300) p.n.e. Na planie okręgu powstaje rów wykopywany jednocze�nie przez różne grupy. Wskazywać ma na to fakt, że składał się z krótkich, nieregularnych odcinków połšczonych następnie ze sobš. Większo�ć rumoszu kredowego wydobytego podczas kopania rowu użyto do wzniesienia wewnętrznego wału zbudowanego na planie koła o dziewięćdziesięciotrzymetrowej �rednicy. Otoczony wałem monument na planie koła okre�lany jest w języku angielskim henge, wła�nie od nazwy Stonehenge. Wał nie jest cišgły, ma przerwę - rodzaj wej�cia - w północno- wschodniej czę�ci. (ryc. 1b) Na zewnštrz koła, od strony północno-wschodniej usytuowano pojedynczy megalit i otoczono jego podnóże kolistym rowem. Głaz ten od trzystu lat zwany jest Heel Stone (ryc. 2a, na pierwszym planie). Na podstawie badań przeprowadzonych w 1995 roku przez Rosemary Cleal, przyjmuje się, że Heel Stone został ustawiony dopiero w 2500 roku p.n.e., mniej więcej w tym samym czasie, kiedy przywieziono wielkie bloki sarsenowe. W owym czasie ustawiono prawdopodobnie jeszcze cztery megality: dwa główne, otoczone mniejszymi okršgłymi nasypami i rowami, oraz dwa inne - bez tych elementów zwane Station Stones. W pobliżu wewnętrznej czę�ci rowu wykopano kršg składajšcy się z 56 otworów zwanych otworami Aubrey'a (od nazwiska Johna Aubrey'a naukowca i odkrywcy z XVII wieku). W wielu z nich znaleziono spalone ludzkie ko�ci, jednakże uważa się, iż nie były one grobami, lecz miały zwišzek z jakimi� kultowymi obrzędami. Niektórzy badacze uważajš, iż w �rodkowej czę�ci budowli istniała okršgła drewniana konstrukcja o �rednicy około trzystu metrów. Był to kršg ze słupów być może nawet zadaszony. (ryc. 2b) do góry Okres II 2250 - 2000 (2300 - 2000) p.n.e. Okres kiedy w �rodku okręgu pojawiajš się pierwsze kamienie. Z Prescelly Mountains, gór w południowo-zachodniej Walii sprowadzono (wg. innej teorii kamienie te zostały przywleczone w te rejony przez przesuwajšcy się lodowiec) 80 niebieskich kamieni (bluestones, dolerytów, sinych kamieni) o ciężarze około trzech ton każdy i ustawiono je w formie podwójnego kręgu w centrum obiektu. (ryc. 3a - przypuszczalna droga transportu dolerytów, ryc. 3b - także inne drogi) Jak pisze David McDowall w An Illustrated History of Britain, przewiezienie owych kamieni było doniosłym wydarzeniem o którym wie�ć przekazywano z pokolenia na pokolenie. Dopiero trzy tysišce lat później, w 1136 roku opisane zostało przez Geoffrey'a of Monmouth w History of Britain. Podwójnego kręgu nigdy nie dokończono i w końcu został rozebrany podczas kolejnych faz konstrukcyjnych. (ryc. 4) Wraz z błękitnymi kamieniami został przywieziony z Cosheston Beds na wybrzeżu południowo-zachodniej Walii, gigantyczny, błyszczšcy płatkami miki blok. Ustawiono go w samym centrum. Megalit ten nazwany został ołtarzem w XVII wieku przez Ingo Jones, mierniczego i architekta w służbie króla Jakuba I. (Ołtarz ten teraz leży pęknięty i większej czę�ci przywalony poprzecznš belkš oraz jednym z trylitów, który wrył go głęboko w ziemię). W tym samym czasie została zbudowana aleja prowadzšca ku rzece Avon. Przypuszcza się, że wyznaczała szlak, którym transportowano niebieskie kamienie. Okres III 2000 - 1550 r p.n.e. Rozebrany zostaje podwójny kršg niebieskich kamieni. U głównego wej�cia do szańca ustawiono rodzaj reprezentacyjnych wrót utworzonych z dwu kamieni. Zachował się jeden (Slaughter Stone), teraz przewrócony. (ryc. 5) Wewnštrz budowli ustawiono w kształcie litery U pięć trylitów (trylitonów, konstrukcji złożonych z trzech głazów, dwóch ustawionych pionowo i trzeciego leżšcego na nich poziomo, ryc. 6) skierowanych ku wschodowi słońca w porze przesilenia letniego. Potężne bloki sarsenu (piaskowca twardszego niż granit) przywieziono z oddalonego co najmniej o trzydzie�ci kilometrów rejonu Avebury i Marlborough w północnym Wiltshire.(ryc. 7 - przypuszczalna droga transportu) Najwyższy trylit tworzy podstawę litery U, która zakończona jest dwoma stojšcymi na przeciwko siebie parami kamieni nieco mniejszych, lecz równie ciężkich. Najniższe z nich znajdujš się na wierzchołkach litery U. Wysoko�ć największych trylitów łšcznie z grubo�ciš poziomych belek wynosi 7,4 metra natomiast najmniejszych - 6,2 metra. Ustawiono także najsłynniejszš czę�ć Stonehenge - kršg z nadprożami. Składał się on z trzydziestu dwudziestosze�ciotonowych głazów ustawionych pionowo i zwieńczonych trzydziestoma belkami poprzecznymi (nadprożami) o wadze około 7 ton (połšczonych za pomocš czopów). Kršg powstaje na planie koła o �rednicy stanowišcej 1/3 �rednicy całej budowli. Chociaż teren, na którym zbudowano Stonehenge jest pochyły, stojšce pionowo kamienie zewnętrzne tak ustawiono, by belki poprzeczne znajdowały się nieomal na tym samym poziomie. Mimo, iż koło zakre�lone przez kamienie ma �rednicę aż 29 m, jest ono tak dokładnie wytyczone, że błšd w promieniu koła nigdzie nie przekracza 5 cm . Wewnštrz kręgu sarsenowego mie�cił się kršg złożony z kamieni błękitnych. Poczštkowo składało się nań sze�ćdziesišt kamieni umieszczonych �ci�le obok siebie. W obrębie podkowiastej konstrukcji z trylitów ustawiono w kształcie litery U dziewiętna�cie kamieni również z niebieskiej skały. Być może pierwotnie miały być umieszczone w dwóch koncentrycznych układach otworów otaczajšcych kršg sarsenowy. Pier�cienie te, nazwane Y i Z, składały się odpowiednio z 30 i 29 otworów. (ryc. 8) do góry Jak budowano? "Od dawna pasjonowano się zagadnieniem, w jaki sposób budowniczowie usypywali ziemne, jak transportowali bloki budulca i wznosili monumentalne konstrukcje kamienne. Wały, którymi otoczone były sanktuaria, sypano za pomocš najprostszych narzędzi, motyk, rodzaju kilofów, wykonywanych z rogów jeleni, i kamiennych młotów, którymi kruszono kredowe podłoże. (ryc. 8a) Gruz kredowy i ziemię przenoszono w niewielkich koszykach, do których zgarniano urobek łopatami, wykonanymi z ko�ci łopatkowych zwierzšt, głównie wołów. Kosze z ziemiš i gruzem kredowym noszono najprawdopodobniej na głowach. Patrzšc na zachowane obwałowania sanktuariów nietrudno wyobrazić sobie, ze ich usypanie wymagało ogromnego wysiłku dużych zespołów ludzi. Wykonane współcze�nie eksperymenty wykazały, że dwóch mężczyzn, pracujšc narzędziami rogowymi, może w cišgu dnia wykopać około 4 metrów sze�ciennych kredowego gruzu. Do przeniesienia tego urobku we wła�ciwe miejsce należało zatrudnić od 2 do 10 tragarzy, zaopatrzonych w kosze." (Bukowski, Dšbrowski, 1972) "Wszystkie prace przy budowie sanktuarium wykonywano narzędziami krzemiennymi, kamiennymi i rogowymi. Siekierami krzemiennymi sporzšdzano drewniane wyposażenie niezbędne przy pracy, a także karczowano drzewa. Okazujš się one zaskakujšco wydajne i we wprawnych rękach mogš dać efekty nie gorsze od uzyskanych narzędziami ze stali, tyle że w dłuższym czasie. Tego ostatniego miano jednak pod dostatkiem. Na głazach Stonehenge(...)stwierdzono liczne wygładzone miejsca będšce �ladem po ostrzeniu narzędzi krzemiennych i kamiennych w trakcie budowy obiektów. Surowiec na siekiery i inne narzędzia krzemienne wydobywano w kopalniach, których co najmniej kilkana�cie funkcjonowało w okresie stawiania megalitów." (Wróblewski, 1980) A w jaki sposób sprowadzono niebieskie skały z Walii (je�li przedkładamy teorię "transportu" nad teorię "lodowca")? "Niebieskie bloki przewożono na tratwach i łodziach, na krótkich odcinkach wleczono je lšdem. W 1954 r. R.J.C. Atkinson, ówczesny wykładowca na Uniwersytecie w Edynburgu, przeprowadził we współpracy z telewizjš BBC eksperyment, majšcy sprawdzić ewentualnš realno�ć takiego transportu. Kopie trzech prahistorycznych łodzi o płaskich dnach, zbudowane z drewna wišzowego, połšczono czterema poprzecznymi belkami i na takim pomo�cie ułożono replikę dolerytowego kamienia ze Stonehenge II. Obcišżenie ,,statku" wraz z załogš składajšcš się z 4 chłopców w wieku szkolnym wynosiło ponad 1600 kg). Łodzie zanurzyły się w wodzie tylko na 23 cm, a młodzieżowa załoga uzbrojona w długie żerdzie z łatwo�ciš kierowała cało�ciš. Na tej podstawie można przyjšć, iż transport czterotonowych głazów z południowej Walii przy zastosowaniu �rodków możliwych do uzyskania w ramach technologii późnej epoki kamienia nie przekraczał możliwo�ci budowniczych Stonehenge." (Wróblewski, 1980) "Jeszcze bardziej skomplikowany musiał być transport bloków piaskowca, których waga osišgała niekiedy blisko 50 ton, tym bardziej że przewożono je drogš lšdowš. (ryc. 9) Przetransportowanie ponad 80 takich bloków z okolic Marlborough do Stonehenge (odległo�ć około 35 km) wymagało pracy co najmniej 1000 ludzi w cišgu wielu lat. Bloki te układano na balach i popychano, stosujšc urzšdzenia pomocnicze w postaci dźwigni. Podkładanie bali i pchanie bloku kamiennego na dystansie owych około 35 km wymagałoby przynajmniej 2 tygodni pracy 550-600 ludzi." (Bukowski, Dšbrowski, 1972) "Wykorzystujšc powszechnie od wieków koło zapomnieli�my, że skutecznym sposobem transportu przy braku wozów jest stosowanie włóka lub sań, cišgniętych po suchym gruncie. Przykłady ich użytkowania przez okršgły rok, do XX w. włšcznie, znamy z kultury ludowej wielu rejonów Europy (...). W ramach tego samego eksperymentu [Atkinsona z 1954 - przyp. mój] skonstruowano włók, na którym ułożono blok niebieskawego dolerytu o wadze około 1,6 tony. Okazało się, iż głaz może cišgnšć 32 uczniów. Włók �lizgał się łatwo po długiej, wybujałej trawie, nie zostawiajšc żadnych �ladów z wyjštkiem lekkiego zgniecenia. Podkładanie pod włók okršgłych drewnianych belek, w charakterze rolek, umożliwiło ograniczenie grupy cišgnšcej do 14 chłopców, R. Atkinson za� jest przekonany, że dokładniejsza selekcja rolek pod względem rozmiarów i kształtu umożliwiłaby zredukowanie grupy do 12, a nawet mniejszej liczby osób. Zastosowanie rolek wymaga jednak różnych pomocniczych czynno�ci. W rezultacie, przy tym sposobie transportu koniecznych było 24 uczniów, w stosunku do 32 niezbędnych przy zastosowaniu samego włóka. Trzeba pamiętać, iż chłopcy realizujšcy eksperyment nie byli wprawni w tego rodzaju czynno�ciach. Uwzględniajšc dodatkowe czynniki badacz dochodzi do wniosku, że dla warunków transportu głazów ze Stonehenge potrzeba było 16 mężczyzn na tonę ładunku." (Wróblewski, 1980) Kamienne bloki ustawiano przy pomocy dzwigni. (ryc. 10, 12) Do�wiadczalnie wykazano, iż 180 osób mogło ustawić pionowo ( w uprzednio wykopanym i oblicowanym z jednej strony słupami drewnianymi dole) głaz o wadze180 ton. Nadproża wcišgano po nasypie bšdź jak chce większo�ć badaczy - używajšc drewnianej platformy (rusztowania). (ryc. 11) Hugh Kearney w "The British Isles. A History of Four Nations" napisał o 30 milionach roboczogodzin (man-hours) po�więconych budowie kromlechu! do góry W roku 1915 Mr. Chubb kupił Stonehenge na aukcji za £ 6,600 i podarował małżonce; w trzy lata później Chubbsowie przekazali Stonehenge na własno�ć narodowi. W osiemnastym wieku tury�ci odwiedzajšcy megalit mogli za drobnš opłatš wypożyczyć w pobliskiej wiosce młotki służšce do odkuwania na pamištkę fragmentów z głazów. (ryc.13 rysunek z XVIII w). W poczštkach dwudziestego stulecia dyskutowano pomysł... przesunięcia Stonehenge aby zrobić miejsce dla pasa startowego nowego, wojskowego lotniska (ryc. 14) W latach 1941-1943, podczas II wojny �wiatowej, lotnictwo brytyjskie, RAF, wykorzystywało Stonehenge jako obiekt do�wiadczalny do rozwoju techniki stroboskopowo o�wietlanego nocnego fotografowania z samolotów. W 1978 roku swobodny dostęp do kamieni Stonehenge został ograniczony. Od tamtej pory kromlech podziwiać można z oddali (za wyjštkiem uroczysto�ci letniego przesilenia oraz specjalnie aranżowanego dostępu po godzinach otwarcia) Ryc.16 - �ietujšcy letnie przesilenie w latach sze�ćdziesištych ubiegłego stulecia.